امروزه، دسترسی سریع به مراقبت های پزشکی و امکانات درمانی ویژه که در برخی کشورها وجود ندارند و یا با هزینه های بسیار گزافی به افراد عرضه می شوند و همینطور افزایش جمعیت سالمندان، حوزۀ تازه ای از گردشگری به نام گردشگری سلامت را به وجود آورده است. این گردشگری به دو بخش یعنی گردشگری تندرستی و گردشگری درمانی تقسیم می شود (شکل ۱) که به طور کلی دو تأثیر عمدتاً اجتماعی و اقتصادی را برای کشورها به همراه دارد.
مؤسسۀ جهانی سلامت، گردشگری سلامت را به عنوان سفرهای “انجام شده توسط گردشگرانی که در طول سفر یا در نتیجۀ سفر به دنبال بهبود یا حفظ رفاه خود هستند” تعریف می کند. همینطور سازمان گردشگری جهانی گردشگری سلامت را استفاده از خدماتی که به بهبود یا افزایش سلامتی و روحیۀ افراد در مکانی خارج از محل سکونتشان منجر می شود، می نامد. آمارها همگی به خاطر افزایش تعداد گردشگرانی که به دنبال تجارب سلامتی هستند، حاکی از محبوبیت این صنعت پُررونق می باشند. در این میان اکثر گردشگران این حوزه، گروه های متوسطِ میانسال و مُرفه را نشان می دهند.
طبق نظر کنگرۀ جهان گردشگری، آمارها نشان می دهند که ۱۴ درصد از کل درآمد گردشگری جهان به گردشگری سلامت اختصاص می یابد. این آمارها به نقل از گلوبال دیتا اعلام می دارند که تا سال ۲۰۲۲ تعداد گردشگران سلامت در آسیا به ۳/۱۲۸ میلیون نفر خواهد رسید. این آمار مجموعاً در آسیا و اقیانوسیه ۸۵۰ میلیون نفر با نرخ رشد ترکیبی ۵ درصدی سالیانه را نشان می دهد. در بین سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۹، این سفرها ۳۳ درصد افزایش داشته و به ۴/۱۰۹ میلیون نفر رسیده اند که در این میان تایلند بیشترین مقصد گردشگری سلامت مسافران بوده است.
این منبع همینطور پیش بینی کرده است که تا سال ۲۰۲۲ تعداد گردشگران سلامت در تایلند به ۷/۲۷ میلیون نفر برسند که هزینه ها نیز با با نرخ رشد ترکیبی ۹ درصد، ۵/۲ میلیارد دلار افزایش خواهند یافت. شاید هزینه های بالای گردشگری سلامت و علی الخصوص هزینه های درمانی، خود یکی از عواملی باشند که مانع رشد بازار گردشگری سلامت در آسیا شوند، ولی آسیا با ارتقای مقاصد خود می تواند با تمرکز بر روی ویتنام و فیلیپین و با پراکنده سازی گردشگران و تعداد بازدیدکنندگان به این کشورها از فرصتهای گردشگری سلامت بهرۀ کافی را ببرد.
به طور کلی بازارهای گردشگری سلامت با عواملی از قبیل پیری جمعیت، افزایش بیماری های مزمن، تلاش برای پیشگیری از بیماری، افزایش تقاضا برای سلامتی بهتر، مراکز آب معدنی و سلامتی، درمانهای مکمل و جایگزین، استفاده از چشمه های آب گرم و جهانی سازی و ارتباطات توسعه می یابند. طبق گزارش منابع بهداشت جهانی و مراکز منابع بهداشتی بین المللی از نظر شاخص گردشگری سلامت و در بخش درمانی، کانادا در رتبۀ اول و ایران در رتبۀ ۴۶ قرار دارد. ایران به دلیل برخورداری از استانداردهای بالا در تحقیقات و خدمات پزشکی و هزینه های پایین درمان نسبت به رقبای منطقه ای خود از جمله ترکیه، امارات، عربستان سعودی، بحرین و همچنین کشورهای جنوب شرقی آسیا، کشوری مقرون به صرفه به شمار می رود که بیشترین گردشگران سلامت آن کشورهای عراق، جمهوری آذربایجان، کشورهای حاشیۀ خلیج فارس، لبنان، سوریه و همچنین مهاجران ایرانی ساکن کانادا و آلمان هستند.
همچنین طبق گزارش آماری سایت دیتابریج کشورهایی که بیشترین بازار گردشگری سلامت را به خود اختصاص می دهند عبارت از ایالات متحده، کانادا، مکزیک، آلمان، فرانسه، انگلستان، هلند، سوئیس، بلژیک، روسیه، ایتالیا، اسپانیا، ترکیه، چین، ژاپن، هند، کرۀ جنوبی، سنگاپور، مالزی، استرالیا، تایلند، اندونزی، فیلیپین، عربستان سعودی، امارات متحدۀ عربی، آفریقای جنوبی، مصر، اسرائیل، برزیل، آرژانتین و آمریکای جنوبی هستند. این منبع به طور کلی اظهار می دارد که آمریکای شمالی به دلیل افزایش میزان سرمایه گذاری ها برای توسعۀ فناوری های پیشرفته در بخش مراقبت های درمانی و پزشکی عمومی، بر بازار گردشگری سلامت تسلط کامل دارد و از طرف دیگر آسیا و اقیانوسیه نیز به خاطر گذراندن تعطیلات، مدیتیشن، یوگا، وجود آبهای گرم، آسایشگاه های معنوی و … مقصد گردشگری تندرستی و درمانی خیلی از گردشگران سلامت به شمار می آیند و این دو قاره از پتانسیل بالایی برای بهره گیری از این حوزۀ گردشگری برخوردارند. به عنوان مثال، تایلند با هدایت برنامۀ راه بردی وزارت بهداشت که از سال ۲۰۱۶ شروع شده و تا سال ۲۰۲۵ ادامه دارد، تلاش نموده است تا به عنوان قطب سلامت و ارائه دهندۀ خدمات درمانی، موقعیت خود را به عنوان یک رهبر منطقه ای در گردشگری درمانی تقویت نماید. همینطور دولت هند در سال ۲۰۱۷ با هدف جذب تعداد بیشتر بیماران خارجی به این کشور، شروع به ارائۀ ویزای درمانی کرد. دیگر کشورها از قبیل ترکیه نیز فعالانه در این عرصه پیش رفتند. این کشور در سال ۲۰۱۵، ۵۰% تخفیف در پروازها برای کسانی که جهت معالجۀ درمانی به کشورش می آمدند، اعلام کرد. دولت امارات متحدۀ عربی هم سیاست های ویزای خود را به خاطر تسهیل گردشگری درمانی تغییر داد و شروع به ارائه بسته ای كرد كه تمام جنبه های سفر از هزینه های درمانی گرفته تا فعالیت های اوقات فراغت بیماران و خانواده های آنها را شکل می داد.
به دنبال این تحول در امارات، این کشور توانست در سال ۲۰۱۴، حدود ۲٫۲ میلیارد دلار و در سال ۲۰۱۸، حدود ۳/۳ میلیارد دلار درآمد از گردشگری درمانی حاصل نماید. در سال ۲۰۱۹ نیز افزایش کسب درآمد این کشور از این گردشگری چشمگیر و ۴ درصد بوده است. قبل از همه گیری ویروس کرونا، شورای گردشگری سلامت دُبی اعلام نموده بود که این کشور می خواهد تا سال ۲۰۲۱ سالانه از ۵۰۰۰۰۰ گردشگر درمانی استقبال نماید. روزنامۀ بیزینس-فایننشیال تایمز می نویسد که قبل از شیوع ویروس کرونا، گردشگری درمانی، صنعتی با رشد قابل¬توجه در بسیاری از اقتصادهای نوظهور به شمار می رفت. ولی این بیماری همه گیر به خاطر ممنوعیت سفرهای بین المللی و ملی، شکست بزرگی برای این بخش به وجود آورد. به عنوان مثال، بیمارستان بین المللی بامرانگراد در بانکوک که یکی از اصلی ترین ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی در زمینۀ گردشگری درمانی تایلند به شمار می رود، از کاهش درآمد ۹۴ درصدی سالانۀ این گردشگری در سه ماهۀ دوم سال ۲۰۲۰ خبر داده است. ایران نیز یکی از کشورهایی است که پس از شیوع این ویروس و همه گیری دچار آسیب زیادی در این حوزه گردید. پس از شروع گردشگری سلامت در ایران، استارت آپها و آژانسهای مسافرتی زیادی در زمینه های مشاوره دهی جامع به گردشگران و بیماران، رزرو مکانها و ارائۀ بلیط، دریافت ویزای درمانی، تخمین هزینه های درمانی و مدت اقامت، معرفی و انتخاب پزشکان متخصص و با تجربه، ارائۀ اطلاعات در زمینۀ قوانین و مقررات کشور و غیره ایجاد گردیدند که همۀ آنها در سایۀ تاریک این ویروس، مجبور شدند تا هزینه های بازاریابی و خدمات به مشتریان خود را کاهش داده و از دورِ رقابت خارج شوند. مراکز درمانی و شرکت های درمانی که قدمت بیشتری نسبت به استارت آپ ها و آژانس های مسافرتی داشتند، به خاطر سرِ پا نگهداشتن خود از این بحران به کاهش مخارج خود بسنده نموده و رویدادها و گردهماییهای خود در این حیطه را لغو نمودند. با این حال شرکتهای بزرگ گردشگری سلامت تنها کسانی بودند که بازیگران کلیدی این عرصه به شمار می آمدند. آنها پس از همه گیری ویروس کرونا هوشمندانه تر عمل کردند و علی رغم کمتر شدن تعداد مشتریان، زمان و انرژی خود را صرف بهبود و سازماندهی سیستمهای کسب و کار یا به عبارتی زنجیرۀ ارزش گردش سلامت نمودند. آنها با رصد کردن بازار گردشگران بین المللی سلامت، راه بردهای تازه ای را در کسب و کارشان اتخاذ نموده و علی رغم کسب درآمد از گردشگران سلامت خارجی به پذیرش ایرانیان نیز پرداختند. اگر چه صاحبنظران بخش گردشگری سلامت، همه گیری ویروس کرونا را به نوعی شکست برای این حوزه به شمار می آورند، اما آمارها همه حاکی از پیشرفت این صنعت هستند.
سایت دیتابریج اعلام می کند که بازار گردشگری سلامت بین سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۷ رشد می نماید. آمارها نشان می دهند که رشد این بازار تا سال ۲۰۲۷ به ۴۶/۲۶۹۲۲۷ میلیون دلار خواهد گردید. یعنی این بازار با نرخ رشد ترکیبی ۴۵/۱۵ درصدی سالیانه پیش خواهد رفت. در بخش گردشگری تندرستی، ریسرچ-مارکت گزارش می دهد که بازار جهانی گردشگری تندرستی جهان تا سال ۲۰۲۷ به ۲/۱ تریلیون دلار می رسد و در بین سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۷ با نرخ رشد ترکیبی ۶/۶ درصد رشد خواهد داشت. آمارها در سال ۲۰۱۸ نشان می دهند که بیشتر این گردشگری به مراقبتهای شخصی، زیبایی و ضد پیری (۱۰۸۳ میلیارد دلار)، تغذیۀ سالم، رژیم و کاهش وزن (۷۰۲ میلیارد دلار)، تناسب اندام و یوگا (۵۹۵ میلیارد دلار)، داروهای پیشگیرانه و شخصی و بهداشت عمومی (۵۷۵ میلیارد دلار)، طب سنتی و مکمل (۳۶۰ میلیارد دلار)، املاک و مستغلات به سبک زندگی سالم (۱۳۴ میلیارد دلار)، آب معدنی (۱۱۹ میلیارد دلار)، چشمه های آب گرم و معدنی (۵۶ میلیارد دلار) و سلامتی محل کار (۴۸ میلیارد دلار) اختصاص یافته است.
اگرچه این آمارها مربوط به قبل از شیوع ویروس هستند، ولی این گردشگری همچنان در جهان رو به افزایش است. در این میان صاحبنظران اظهار می دارند که بیشتر رشد بازار این گردشگری به خاطر پیشرفتها و فناوریهای رو به رشد در زمینۀ مراقبتهای بهداشتی و عوامل تأثیرگذار بر بازار از قبیل در دسترس بودن برندهای جهانی و داخلی، تعرفه های داخلی و مسیرهای تجاری بوده و خواهد بود. یکی از پیشگامان تحقق این امر، امارات متحدۀ عربی است. این کشور پس از شیوع کرونا با انجام آزمایشات گسترده از شهروندان و بازدیدکنندگان ورودی، سبب بهبود اعتماد به نفس شهروندان خود و افزایش تعداد بازدیدکنندگان ورودی گردیده است. همچنین این کشور به دلیل ارائۀ برنامۀ واکسیناسیون کرونا، حالا یکی از کشوران پیشرو در گردشگری درمانی آسیا به حساب می آید. در همین اثنا تایلند نیز در برنامۀ گردشگری خود بازدیدکنندگان ورودی را ملزم به آزمایش ویروس کرونا نموده است که در صورت مثبت بودن در یک موسسۀ درمانی قرنطینه می شوند. به موازات افزایش جهانی این بیماری، یک شرکتهایی از جمله تِموس در آلمان، جهت ارائه دادن خدمات معتبر بهداشتی در سال ۲۰۲۰ راه اندازی گردید که به تأیید استانداردهای بیمارستانی و کلینیکها در این خصوص می پردازد. در کنار چنین اقداماتی، درمان از راه دور نیز شاهد موفقیت چشمگیری بوده است. اکنون خیلی از بیمارستانها، خدمات خود را قبل از سفر و پس از سفر به صورت برخط و با مشاوره ارائه می دهند. از مزایای اجرای خدمات از راه دور افزایش قابلیت تحرک بیماران است که موانع موقعیت جغرافیایی را به راحتی از میان برداشته و این امکان را برای بیماران در مناطق دورافتاده فراهم نموده است تا از طریق لمس تلفن هوشمند خود به بهترین خدمات بهداشتی دسترسی پیدا کنند
از نوآوری های به وجود آمده در زمینۀ مراقبت های بهداشتی از راه دور می توان به محصولات دیجیتالی از جمله حسگرهای دیجیتال و بیوتلمتری برای تنظیم سطح گلوکز خون، الکتروکاردیوگرام، بررسی نبض و فشار خون و میزان اشباع اکسیژن خون اشاره کرد که کلیۀ این داده ها به صورت دیجیتالی جمع آوری شده و سپس به برنامۀ نصب شده در تلفن همراه هوشمند کاربر به نام گردشگر سلامت ارسال می شوند. این اطلاعات پس از ارسال به متخصصان مراقبتهای بهداشتی منتقل شده و اقدامات پیشگیرانه برای کنترل بهتر بهداشت توسط این متخصصان به صورت دیجیتالی و از راه دور به این کاربران توصیه می شود. از کشورهای پیشگام در این امر در سطح آسیا می توان به سنگاپور، دانشگاه ملی سنگاپور، اشاره کرد که از سال ۲۰۱۶ برنامۀ توانبخشی مبتنی بر اینترنت اشیا را برای بیماران و گردشگران سکتۀ مغزی آغاز نموده است.
آمارها همچنین نشان می دهند که بازار گردشگری تندرستی چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان تا سال ۲۰۲۷، ۲۲۰ میلیارد دلار پیش بینی می شود که با نرخ رشد ترکیبی ۵/۱۰ درصد از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۷ پیش خواهد رفت. همینطور بازارهای تندرستی جهانی پیشروی دیگر ژاپن و کانادا هستند که پیش بینی شده است این بازارها بین سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۷، به ترتیب ۶/۳ و ۶ درصد رشد نمایند. این نرخ رشد برای آلمان ۲/۴ درصد پیش بینی می گردد. ایران نیز همسو با سایر کشورها از دیرباز مقصد گردشگری سلامت و به خصوص گردشگری درمانی مسافران از جمله در حوزه های درمان ناباروری، درمان انواع سرطان، انجام انواع جراحیهای زیبایی، مشاوره و تحقیقات قبل از IVF، ارتوپدی، درمانهای دندان پزشکی، جراحیهای مغز و اعصاب، قلب، درمان چاقی و چشم پزشکی بوده است. لذا برنامه ریزان این حوزه همواره در صدد بوده اند با سرمایه گذاری و بکارگیری تجهیزات درمانی مناسب در بیمارستان ها، ساماندهی شرکت های تسهیلگر و ایجاد بسترهای لازم از جمله ایجاد مقررات حمایتی، پوشش بیمه ای، ایجاد بسترهای اطلاعاتی مطمئن و از میان برداشتن موانع فرهنگی و زبانی برای اقامت گردشگران سلامت، این صنعت رونق ببخشند.
این صنعت در دروان کرونا متحمل آسیب زیادی گردید. یکی از فعالان این عرصه، عیسی عزیزنژاد معتقد است که شرط اصلی رونق دوبارۀ این صنعت، جلوگیری از فعالیت دلالان و فرصت طلبان و عزم همگانی و همراهی تمام دستگاه های مرتبط است. در واقع اصلی ترین مشکل، فقدان یکپارچگی در سیستم مدیریت گردشگری سلامت کشور است که ما را با سؤالات زیادی از این قبیل مواجه ساخته است :
۱- در آینده میزان آمادگی ایران برای ورود به گردشگر چقدر است؟
۲- تا چه اندازه ورود این افراد در نتیجۀ تلاشهای بازاریابی خواهد بود؟
۳- چه تعداد از متقاضیان ورود به ایران برای درمان در صفِ ویزا می مانند؟
۴- چه تعدادی از این متقاضیان هرگز موفق نمی شوند برای درمان خودشان به ایران برسانند؟
۵- آیا از حداکثر استعداد و توان کشور برای جلب و جذب این افراد استفاده می کنیم و خواهیم کرد؟
گذشته از تمام این مشکلات، نظام سلامت ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و راه بردی آن در منطقۀ خاورمیانه و آسیا، اعتبار زیادی در بین کشورهای همسایه چه کشورهای عربی و چه سایر کشورها دارد. در حال حاضر چند شرکت معتبر از جمله ایران سرجری در زمینۀ گردشگری سلامت در ایران مشغول فعالیتند که به خاطر داشتن اعتبار جهانی و برخورداری از گواهینامه های بین المللی اعم از جی سی آی، آی اِم تی جی، آ سی آی، تِموس و غیره، بهترین مزایا را به گردشگران ارائه می دهند.
استان خراسان رضوی به طور رسمی فعالیت های اجرایی خود در حوزۀ گردشگری سلامت را از سال ۲۰۰۸ آغاز کرد که از سال ۲۰۱۵ با همکاری و همفکری سایر دستگاهها و با محوریت کارگروه گردشگری استان، بستۀ گردشگری سلامت مورد تصویب و اجرا قرار گرفت. در این میان مشهد دومین شهر بزرگ ایران است که زمانی یک شهر مهم ترانزیتی در امتداد جادۀ ابریشم شناخته می شد. این کلانشهر به عنوان شهر جهانی گوهرسنگ ها و به عنوان یکی از بزرگترین اماکن مذهبی در ایران به خاطر بارگاه ملکوتی ثامن الحجج شناخته می شود. همینطور این کلانشهر به دلیل داشتن جاذبه های فرهنگی، تاریخی، ثبات سیاسی و امنیتی و تعداد زیادی بیمارستان دولتی و خصوصی فوق تخصصی مثل بیمارستان رضوی مشهد که مجهز به امکانات تشخیص و پزشکی از جمله تختهای VIP هستند، همچنین توسعۀ کیفی خدمات بیمارستانی، وجود مراکز درمانی تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی مشهد و برخوردار از پزشکان باتجربه، پرسنل درمانی خوب و خدمات باکیفیت به همراه وبسایتهای چندزبانه، از جمله وبسایت راهنمای گردشگری سلامت شهر مشهد که زیر نظر این دانشگاه برای معرفی کامل بیمارستان ها و پزشکان توانمند به همراه ایمیل هایشان اداره می شود و نیز ارزان بودن نسبی خدمات سلامت به عنوان یک مرکز پزشکی و مقصدی مناسب و محبوب برای گردشگران سلامت به شمار می آید و در حال حاضر ۱۲ بیمارستان این کلانشهر در حال ارائۀ خدمات بین المللی به گردشگران سلامت هستند.
بیشتر گردشگران سلامت مشهد، مسافران از کشورهای افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، الجزایر، آنگولا و کشورهای حوزۀ خلیج فارس از جمله عراق، کویت، عمان، بحرین، عربستان و قطر می باشند. بر طبق آمار رسمی در سال ۲۰۱۹ تعداد گردشگران سلامت در بخش درمانی مشهد به ۲۲۴۰۰ نفر رسید که این رقم تا اوایل اسفندماه به خاطر شیوع ویروس کرونا به ۴۳۳۰ نفر کاهش یافت. از این رو کارشناسان این حوزه عوامل زیر را در دوران پساکرونا برای ورود گردشگر بیشتر به این کلانشهر ضروری می دانند:

1. استفاده از فناوری های پیشرفته و مُدرن در نظام خدمات سلامت
2. دریافت گواهینامه های بین المللی اعتبار سنجی مراکز درمانی
3. تلاش برای صدور ویزای درمانی مستقل
4. توجه ویژه به روند گردشگری و خدمات بانکی برای گردشگران خارجی
5. متمرکز شدن روی برنامه های بازاریابی و تبلیغات همراه با تدوین راه بردهای درست
6. نظام مند کردن جذب گردشگران سلامت و
7. ایجاد هتل های بین المللی زنجیره ای

در پایان باید اشاره کرد که بیش از هر چیز اشتراک تجربه ها و افزایش دانش در زمینۀ گردشگری سلامت، فعالان این حوزه را در این شرایط و در آینده در گوی رقابت نگهمی دارد و خواهد داشت. رقابتی که تمام کشورهای بازیگر در این حوزه برای آن تلاش می کنند. لذا امید است که کشورمان ایران هم بتواند با گرفتن تصمیمات درست این دوره را پشت سر گذاشته و قویتر از پیش به رقابت بین المللی خود ادامه دهد.