سابقه هتلداری در اروپا به قرن ۱۸میلادی می رسد. سفر ایرانیان به اروپا و آشنایی با مشاغل و فرهنگ های مختلف موجب شد تا مدرنیته نیز به ایران رسوخ کند و به موازات آن در زیرساخت های صنعت سفر و گردشگری نیز تغییراتی ایجاد شود.
در ایران، از اواخر دوره قاجاریه اولین هتل با نام «گراند‌هتل» توسط باقر خان از مهاجران قفقازی به مساحت ۱۳۰۰ متر مربع در خیابان لاله‌زار جنوبی ساخته شد و شروع به‌کار کرد. این هتل، ۲۵ اتاق لوکس، یک سالن نمایش بزرگ ۶۰۰ نفره و رستورانی به سبک اروپایی داشت.[۱] پس از آن شاهد تاسیس و رشد هتل ها در شهرها و دیگر نقاط کشور هستیم. شهر مشهد نیز از گذشته های دور به خاطر حضور پُرشمار زائران نیاز به مراکزی برای اقامت یا پذیرایی داشت. در این نوشتار به نخستین هتل ها و مراکز اقامتی که در مشهد دایر شدند؛ پرداخته می شود.
وقتی که هتل نبود
در میان کتاب‌هایی که دربارۀ مشهد و تاریخ آن نوشته شده، به موضوع هتل ها در این شهر آن چنان که باید پرداخته نشده است. اغلب سیاحان یا مسافرانی که به مشهد آمده اند در خانه های زواری سکونت داشته اند. به‌نوشتۀ «هانری رنه دالمانی» سیاح فرانسوی، در سال ۱۸۹۹م./۱۳۱۷ق. در مشهد هتلی وجود نداشته است. او می نویسد:« در مشهد هتلی وجود ندارد و ما ناچار در عمارت شرکت حمل و نقل روسی منزل کردیم. مدیر شرکت در نهایت مهربانی از ما پذیرایی کرد.[۲] » «حاجی‌داوود» نیز که در سال ۱۳۰۵ش، به مشهد آمده بود، ضمن زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) راجع به امکانات شهری مطالبی را نوشته است. در بخشی از سفرنامه اش آمده؛ «در شهر مشهد مثل بمبئی و دیگر شهرهای بزرگ هند، هتل، مهمانخانه، پانسیون و رستوران‌های بزرگ برای شام و نهار وجود ندارد.[۳] همچنین یکی از هتل های مشهد در سال ۱۹۲۸م./۱۳۰۷ش. در اختیار شخصی ارمنی به نام کولتوخچف از ماموران سازمان امنیت شوروی(گ. پ.او)بود. که با پاشایف مامور اطلاعاتی ارتش شوروی در مشهد همکاری داشت.[۴] »

هتل های ۴ تا ۳۰ریالی
اما مشهد درآغاز قرن چهارده خورشیدی، دو مهمانخانه(هتل) داشته است. هتل پارس یکی از قدیمی ترین هتل های مشهد است که سابقه تاسیس آن به حدود سال ۱۳۱۰ش. می رسد. در ابتدا، ساختمان چهار طبقه واقع در خیابان پهلوی سابق، به هتل پارس اختصاص داشت و بنا به اذعان اسناد تاریخی، در سال ۱۳۱۳ش. این مکان پذیرای مستشرقین هزاره فردوسی شد.[۵] هتل پارس در بدو تاسیس، ۱۰ کارگر و شانزده اتاق با اثاثیه خواب داشته است. کرایه اتاق یک نفره دوازده تا سی‌ریال بود.اما بنای فعلی هتل پارس را در سال ۱۳۱۶ش، یک معمار روس و به سبک روسی ساخت. اولین مالک این بنا فردی یهودی به نام «امین‌اف» بود که چند سال بعد از ساخت، آن را به آقای مجاور توسی ‌فروخت. در سال ۱۳۵۵، نیز این هتل به‌عنوان محل برگزاری جشنواره توس انتخاب شد. پس از انقلاب اسلامی، درآغاز بنیاد مستضعفان این هتل را مصادره کرد، اما اکنون سرقفلی هتل در اختیار آقای توسی است.[۶] مهمانخانه شرق واقع در خیابان پهلوی سابق نیز از دیگر هتل های قدیمی مشهد محسوب می شود. این مرکز اقامتی در آن روزگاران، ۷ خدمه ،۲ اتاق بزرگ و ۳ نمره کوچک داشت. کرایه هر اتاق در این مهمانخانه شبی ۴ تا ۱۰ ریال محاسبه می شد.

هتل باختر و شهریور۱۳۲۰
در سال ۱۳۱۵ش. روزنامه آفتاب شرق خبر تأسیس «هتل باختر» را به عنوان یکی از بناهای مهم و جدید شهر منتشر کرد: «ساختمان مهمانخانه باختر که از بناهای آبرومند مشهد است و از طرف آقای عطایی، به منظور رفاه و آسایش اهالی ساخته شده بود حالا خاتمه یافته است. [۷]» این مهمانخانه در آبان ۱۳۱۵ افتتاح شد و اسماعیل مجاور رئیس و مدیر مهمانخانه باختر، اداره آن را عهده دار شد.[۸]با ورود روس ‌ها به مشهد و اشغال مراکز نظامی، نخستین اتفاقی که روی داد، دستگیری افسران و تعدادی از درجه داران بود. این نظامیان در هتل باختر واقع در خیابان پهلوی بازداشت ‌ و پس از مدتی به عشق آباد فرستاده می شوند. بنا بر اسناد تاریخی موجود، در سال۱۳۲۲ مهمانخانۀ باختر، به محل بازرگانی شوروی منتقل می‌شود.[۹]

از آتش سوزی تا تخریب
پس از توسعه و ازدیاد هتل ها در مشهد بعضا شاهد برخی اتفاقات از جمله آتش سوزی در این اماکن در طول تاریخ هستیم که اخبار این اتفاقات در جراید آن دوران نیز نمود داشته است. از جمله در سال ۱۳۳۸، حریقی در هتل فیروزه موجب می شود تا رئیس آتش نشانی مصدوم و برای مداوا به آلمان اعزام شود. همچنین روزنامۀ «نورد ایران» در ۲۸ مهر ۱۳۴۱ خبر از آتش سوزی در هتل پارس داده است، اما در اوایل دهه پنجاه شمسی اتفاقات دیگری برای برخی از هتل ها و مسافرخانه هایی که اطراف حرم ساخته شده بودند، رخ داد. در دوره استانداری عبدالعظیم ولیان طرح تخریب و تغییر بافت اطراف حرم مطهر شروع شد و تعدادی از هتل ها و مسافرخانه ها تخریب شدند. از جمله هتل سینا و هتل تقدیسی که با عکس العمل هایی بین مالک و استاندار وقت همراه بوده است. در طرح تخریب اطراف حرم تا سال ۱۳۵۵ حدود ۲۰ مسافرخانه تخریب شدکه برخی از آن ها عبارتند از: مسافرخانه تهران، نجف آبادی، رضائیان، شاهچراغ، حسینی نو، هتل علیزاده، شرافت و…

قدیمی ترین مسافرخانه ها
میزان مسافرانی که چمدان شان را به مقصد مشهد می بستند، موجب شده بود تا این شهر دارای تعداد زیادی مسافرخانه باشد. به طوری که در دوره پهلوی اول، حدود ۳۳ مسافرخانه در مشهد فعالیت داشتند. مسافرخانه حسینی با ۱۸ اتاق، واقع در کوچه مسجد گوهرشاد مهم ترین مرکز اقامتی شهر در اوایل قرن حاضر بوده است. مسافرخانه های ملا غلامحسین تبتی واقع در دالان حاجی رقیه و مسافرخانه حاجی سید کاظم در کوچه گندم آباد نیز عمدتا پذیرای مسافران هندوستانی بوده اند.
مسافرخانه های زیارتی، باشی زاده، صفوی، شاهسوار، اسلامی، صدیق، خلخالی، گیلانی، اطمینان، ذاکرزاده، سبزواری، غیوری، رشت، تودرباری، شعاع فیروز و …از دیگر مسافرخانه های قدیمی مشهد محسوب می شوند که مسافران زیادی از نقاط دور و نزدیک ایران و جهان، در مدت حضورشان در این شهر، در آن ها سکنا می گزیدند.[۱۰]

اولین پانسیون
نویسندگان کتاب «مکتب شاپور» از پانسیون مادام لمان به عنوان یکی از موسسات مهم در خیابان پهلوی یاد کرده اند، ولی اطلاعات دقیقی راجع به این مکان وجود ندارد. اولین پانسیون مشهد در سال ۱۳۲۹ش به مدیریت آقای مستوفی با عنوان پانسیون ایران در مشهد ساخته شد. وی انگیزۀ خود را از تأسیس این پانسیون، چنین بیان کرده است: «آن چه تاکنون در نتیجۀ مطالعات چندین‌سالۀ فرهنگی بر این‌جانب ثابت شده، علت نبود موفقیت و گاهی فساد اخلاق عده‌ای از محصلان شهرستان‌ها که برای ادامۀ تحصیل در دبیرستان یا دانشکده به مشهد می‌آیند، به‌واسطۀ آزادی مطلق و نداشتن آسایشگاه مناسب و راهنمای شایسته است. از این نظر، با مراجعه به مقامات مربوط و کسب اجازۀ رسمی و حتی تشویق آقایان، درصدد تأسیس پانسیونی که از هر نظر مناسب حال محصلان باشد به نام «پانسیون ایران» برآمدم. با تأییدات خداوند متعال از تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۲۹ افتتاح خواهد شد. این مؤسسه، وسایل آسایش محصلانی را که از شهرستان‌ها به مشهد آمده و می‌خواهند در دبیرستان یا دانشکده تحصیل کنند، از لحاظ مسکن و غذا و کمک در امور تحصیلی فراهم کرده، تا با خیال راحت بتوانند به تحصیل خود مشغول و از مفاسد اخلاقی مصون باشند. » محل ثبت نام پانسیون ایران آموزشگاه رازی بود.[۱۱]

منابع
[۱] روزنامه دنیای اقتصاد ۲۳/۸/۱۳۹۶
[۲] سفرنامه از خراسان تا بختیاری. هانری رنه دالمانی؛ ترجمه فره‌وشی . تهران: امیر کبیر ‎۱۳۳۵، ص۶۱۱
[۳]. سفرنامه حاجی داوود (زائری از بمبئی به مشهد۱۳۰۵ه. ش). /۱۹۲۶م. ترجمه حسین رئیس السادات. مشهد: آستان قدس رضوی مؤسسه چاپ و انتشارات. ۱۳۷۶، ص۶۶
[۴] انقلاب اسلامی در مشهد. غلامرضا جلالی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، موسسه فرهنگی هنری و انتشارات. ‎۱۳۹۴، ص۱۰۵
[۵] گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون. علی نجف‌زاده. مشهد: شورای اسلامی شهر مشهد. مرکز پژوهش ها. ‎۱۳۹۲، ص۱۰۳
[۶] . شناسایی و معرفی اولین های شهر مشهد.ص۴۲۹
[۷]. روزنامه آفتاب شرق، ۲۶ مهر ۱۳۱۵
[۸]. همان، اول آبان ۱۳۱۵ [۹] . مرکز اسناد آستان قدس رضوی. بایگانی راکد
[۱۰]. مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی مشهور به گزارش مکتب شاهپور. تالیف محمد تقی مدرس رضوی و دیگران؛ تصحیح و توضیح مهدی سیدی. مشهد: مرکز پژوهش های شورای اسلامی.‎ ۱۳۸۶، ص۱۸۰